Baha Oromiyaan hawaasa Oromoo bulchiinsa cunqursaa Emperor Menelik 2ffaa irratti qabsaa’e keessaa tokko. Lolli Bordoddee/Dulaa Kanniisaa godinaalee Ituu fi Calanqoo keessatti geggeeffame seenaa qabsoo kanaa kan bara baraa dha. Ummanni Oromoo Baha Oromiyaa kufaatii, bitamuu, gabrummaa isa mudatus, hidhaa kana jalaa bilisa ba’uuf carraaqqii godhaa jiru keessatti abdii hin kutatin hafeera.
Ummanni Oromoo Baha Oromiyaa seenaa diddaa cunqursaa bara dheeraa qaba. Dhuma jaarraa 19ffaa keessa imaammata babal’ina Emperor Menelik II falman. Lolli Bordoddee/Dulaa Kanniisaa waldhabdee kana keessatti lola ijoo lama ture. Ummanni Oromoo dhumarratti injifatame, garuu qabsoo bilisummaa isaa gonkumaa hin dhiisne.
Ummanni Oromoo Baha Oromiyaa waggoota lola Bordoddee/Dulaa Kanniisaa booda cunqursaa ofirraa ittisuu itti fufee jira. Mootummaan Itoophiyaa yeroo baayyee mirga bu’uuraa isaan dhoowwe irratti qabsaa’aniiru. Mootummaan Somaalee Oromiyaa kutaa tokko tokko akka dachee mataa isaatti himate irrattis qabsaa’aniiru.
Ummanni Oromoo Baha Oromiyaa qormaata hedduu mudatus, bilisummaa barbaaduu dhiisee hin beeku. Ummata dandamachiisaa seenaa diddaa dheeraa qabuudha. Hanga hiree murteeffannaa galmaan gahanitti mirga isaaniif falmachuun itti fufa.
Diddaa Bulchiinsa Koloneeffataa
Bara 1962 ummanni Oromoo sirna koloneeffataa irratti lola murteessaa bane. Sochiin kun dubartootaa fi dargaggoota Dirree Dhawaa irraa dhufaniin kan hoogganaman yoo ta’u, isaanis afaanii fi aadaa isaanii ukkaamfame du’aa kaasuuf kutatanii turan. Mootummaan Hayilasillaasee balaa sochiin kun geessisu dafee hubatee ukkaamsaa gara laafina hin qabneen deebii kenne. Dhaabbilee hawwisoo aadaa diiganii warra Somaaliyaa kooluu galan biyyaa baqatan.
Mootummaan Somaalee kan dhiheenya kana bittaa koloneeffataa Ingilizii fi Xaaliyaanii jalaa walabummaa argate, ummata Oromoo gargaaruuf fedhii hin qabu ture. Inumaayyuu dargaggoota Oromoo too’atanii hawwii naannoo ofii daran itti fufsiisuuf itti fayyadamuu barbaadan. Gantummaan kun ummata Oromoo fi qabsoo bilisummaa isaa daran hundee jabeessuu qofaaf tajaajile.
Lolli ummanni Oromoo sirna koloneeffataa irratti godhe dheeraa fi ulfaataa ture. Cunqursaa waraanaa, baqachuu fi ukkaamsaa siyaasaa dabalatee qormaata hedduu isaan mudate. Haa ta’u malee abdii kutatanii mirga isaaniif falmuu itti fufan. Bara 1991 dhumarratti injifannoo galmeessanii mootummaa Habashaa kuffisan.
Dhiibbaa Mootummaan Somaalee Uumuu
Mootummaan Somaalee dargaggoonni Oromoo qabsoo bilisummaa isaanii akka dhiisan dhiibbaa gochuuf yaalus, isaan garuu ajajamuu didan. Kanaa mannaa, michoota fi qabeenya biraa barbaadan. Elemoo Qilxuu mana hidhaa Finfinnee keessaa yeroo hiikamu, dargaggootaaf kaka’umsaa fi deeggarsa baay’ee barbaachisu godheera. Bara 1969, Jaarraa Abbaa Gadaa fi Mahammad Umar hoggantoota lamaan hafan ta’uun Adda Bilisummaa Oromoo (WBO) hundeessuuf isaan gargaareera. Waraanni Bilisummaa Oromoo alaabaa, asxaa, faaruu, faaruu sabaa mataa isaa beeksise.
Sana booda Waraanni Bilisummaa Oromoo dargaggoota dhoksaan Somaaliyaa keessaa baasee leenjii waraanaa Yaman Aden keessatti geejjibsiisuu eegale. Leenjii fudhatanii hidhannoo fudhachaa yeroo kamuu caalaa bilisummaa ummata isaanii falmachuuf kutannoon itti fufan.
Qabsoon hidhannoo Addi Bilisummaa Oromoo mootummaa Habashaa irratti geggeessaa ture bara 1973. Ummata Oromoo biratti dafee jaalalaa fi deeggarsa horate. Mootummaan Itoophiyaa ukkaamsaa gara jabinaan deebii kenne, Waraanni Bilisummaa Oromoo garuu harka kennuu dide. Hanga har’aatti bilisummaa ummata Oromoof qabsaa’uu itti fufaniiru.
Ummanni Oromoo bilisummaaf falmachuun gonkumaa cunqursaan akka salphaatti ilaalamuu akka hin dandeenye yaadachiisa. Hafuurri namaa qormaata baayʼee ulfaataa taʼe illee moʼuu akka dandaʼus yaadachiisa. Ummanni Oromoo ummata dandamatuu seenaa diddaa bara dheeraa qabuudha. Hanga bilisummaa dhugaa argatanitti mirga isaaniif falmachuu itti fufu.
- Mohaammad Abdullaah ( Koosum )
- Abdulkariim Mohaammad Anas (Jifaar)
- Abdulkariim Aadam Lakkuu ( Sowra )
- Mohammed Sheek Hasan ( Barbaanna)
- Mohaammad Ibraahim Wadaay ( Shantaam )
- Abdukarim Ibraahim Hamid (Jarraa Abbaas)
- Abdurahmaan Mohaammad Yoonis ( Tujii )
- Umar Abubakar Ibraahim
- Mohaammad Abdulkariim ( Areedo )
- Bakrii Ibraahim ( Abbaa Fatoo)
- Mohaammad Abdullaah Alii ( Muudame )
- Mohaammad Alii
- Bakrii Ahmad Baabiloon
- Mohaammad Kabiir Isaa ( Jarjarsoo )
- Mohaammad Abdallaa ( Damn )
- Mohaammad Nuur Alii (Xiyya)
- Mohaammad Ahmad Umar ( Cormorant )
- Mohaammad Nuur Hasan
- Ahmad Nur Alii (Laafaa)
- Mohaammad Abdulqaadir (Shaltaa)
- Ahmad Mahammad Umar ( Dabalata )
- Adam Mohammed Ali ( Dadhabaa )
- Jamaal Abdulqaadir
- Mohaammad Saanii Umar (Horoo)
- Ahmad Isaa
- Ahmad Nur Muusaa ( Na’ee )
- Abdallaa Bakhrii
- Ramadaanaa Huseen Khaliil
- Adam Abubakar ( moluu )
- Huseen Abbaa ( Baalee)
- Ahmad Umar Abdallaa
- Mohaammad Ahmad Abdulrahmaan
- 33. Ahmad Hashi
- 34. Mahmood Sh. Mohammed Umar ( Bookhee)
- 35. Ahmad Yusuf Ibrahim ( Ture Leon )
- 36. Hajj Mamo
Elemoo fi Filannoo Qabsaa’ota Jajjaboo
Elemoo Qilxuu fi gareen lammataa qabsaa’ota Qeerroo Ganamaa Galaana Diimaa ce’uun gaara Gubbaa Qorichaa qubatan. Daloo fi Galamsoo gadii ilaalanii, qabsaa’ota dhibba lama qofa akka of biraa qaban gad of deebisan. Hawaasa Oromoo naannichaa dammaqsuu, ijaaruu, diiguu jalqaban.
Gama biraatiin qabsaa’aan maqaan isaa hin ibsamne tokko kan Huseen Suraa waliin ture tokko Ebla 27, 1973 Finfinnee keessatti sabboontota tokko tokko waliin wal argee waa’ee meeshaa waraanaa gara Carcar fidamee turee fi waa’ee Elemoo fi qabsaa’onni isaa waliin qabsoo hidhannoof deeggarsa ijaaruuf godhan itti hime Bilisummaa Oromoo. Sagantaa siyaasaatti makamuun alaabaa duuba akka hiriiranis affeereera. Sabboontonni filannoo qabatamaa isaan bira jiru qofa waan ta’eef walii galan.
Walgahiin qabsaa’aa maqaan isaa hin ibsamnee fi sabboontota gidduutti taasifamu qabsoo bilisummaa Oromoo (Addi Bilisummaa Oromoo) keessatti jijjiirama guddaa ta’eera. Ummanni Oromoo tokkoomsuu fi deeggarsa qabsoo hidhannoo Waraana Bilisummaa Oromoo gaggeessuuf qabu akka galfatu gargaareera. Waraanni Bilisummaa Oromoo waggoota itti aananiif humnaa fi jaalatamummaa isaa guddachuu itti fufe, dhumarratti siyaasa Itoophiyaa keessatti humna guddaa ta’e.
Saba Keessa Gahuu Isaanii Dura
Osoo biyya hin seenin dura Elemoo Qilxuu fi hooggantoonni Waraana Bilisummaa Oromoo kaan qabsoon bilisummaa Oromiyaa hunda hammatee fi ummata Oromoo hunda bakka bu’u ta’uu isaa mirkaneeffachuu fedhan. Waggoota lamaan jalqabaa gahee hoggansa irraa of qusachuuf murteessan, humnaa fi deeggarsa isaanii osoo ijaaran. Adeemsa kana akka to’ataniif sabboontota Finfinnee keessa jiran Qaama Qindeessaa Giddugaleessaa godhanii muudaniiru.
Karoorri isaanii dafee milkaa’e. Dargaggoonni Oromiyaa guutuu irraa gara Waraana Bilisummaa Oromootti makaman, baadiyyaatti walga’iin darsa (barnoota siyaasaa) gaggeeffamaa ture. Kunis ergaa Waraana Bilisummaa Oromoo babal’isuuf akkasumas deggersa qabsoo hidhannoo akka sochoosuuf gargaareera.
Mootummaan Derg bara 1974 aangoo qabatee ture, jaalatamummaa Waraana Bilisummaa Oromoo guddachaa dhufeen balaadhaaf saaxilame. Ummata Galamsoof ultimatum baasan: yookaan qabsaa’ota Waraana Bilisummaa Oromoo harka kennadhaa yookaan badiisa mudata. Dergiin gaara Galamsoo fi Gubbaa Qorichaa gidduu jiru Gooroo Khinteerii irrattis waraana buufate.
Kamisa, Birraa 05, 1974, Dergiin bakka qabsaa’onni Waraana Bilisummaa Oromoo buufatan Xirroo haleele. Elemo Qilxuu haleellaa kanaan, qabsaa’ota Waraana Bilisummaa Oromoo hedduu waliin ajjeefame. Injifannoon Derg Waraana Bilisummaa Oromoof duubatti deebi’uu guddaa ta’us murtoo isaanii duubatti hin deebisne.
Jaarraa Abbaa Gadaa Waxabajjii 1975, waggaa shan fi ji’a torba booda mana hidhaatii ba’e. Qabsoo bilisummaa Oromiyaa itti fufsiisuuf kutatee, jaallan isaa hedduun abdii akka dhaban argate. Muddee 1975tti Aadam Tukkalee (Mul’is Abbaa Gadaa) waliin wal argan, innis kutannoo isaa qooddate. Waliin ta’uun qabsoo hidhannoo Waraana Bilisummaa Oromoo deebisee dammaqsuuf ka’an.
Somaaliyaa Hargeesaa irraa gara Itoophiyaa Gobeelle Ganda Hajiitti miilaan imalan. Hidhannoo fi maallaqa hin qabne ta’us, qabsoo bilisummaa Oromiyaa itti fufsiisuuf kutatanii turan.
Imalli isaanii dheeraa fi ulfaataa ta’us, dhuma irratti qabsoo hidhannoo Waraana Bilisummaa Oromoo deebisanii hundeessuuf milkaa’aniiru. Waggoota dheeraaf mootummaa Derg irratti qabsaa’anii, har’as bilisummaa Oromiyaaf qabsaa’uu itti fufaniiru.
Yeroo Saba Galan
Jaarraa Abbaas fi Aadam Tukkalee (Mul’is Abbaa Gadaa) erga biyya seenaniin booda gara Shaggar imaluun sabboontota Oromoo Elemoo Qilxuu fi kanneen biroo Gola Giddugala Qindeessaa jedhanii muudanii turan waliin wal arganii turan. Sabboontotni qabsoo karaa nagaa gaggeeffamuutti kan ce’an ta’uu isaanii yoo argan mufatanii, qabsoo hidhannoo itti fufsiisuuf garuu murteeffataniiru.
Jaarraa Mul’is ulee qunnamtii qabee qawwee Elemoo fi hiriyyoonni isaa biyyatti gatan keessaa tokko deebisee fudhate. Meeshaa kana harkatti qabatee Raammis cinatti qabsoo hidhannoo keessa lixe.
Gochi Jaarraa sabboontotni Oromoo biroos qabsoo hidhannootti akka makaman kakaase. Dafee humna horatee Waraana Bilisummaa Oromoo keessatti nama guddaa ta’e. Gootummaa fi kaayyoo bilisummaa Oromoof kutannoo qabuun beekama ture.
Seenaan Jaarraa kan hamilee fi kutannoodha. Warra bilisummaa fi haqaaf qabsaa’an hundaaf kaka’umsa dha. Rakkoon guddaan yoo mudatellee yoo abdii hin kutanne waan guddaa galmaan gahuun akka danda’amu agarsiiseera.
Qabxiilee dabalataa waa’ee Jaarraa Abbaas beekuu qabdan kunooti:
Jaarraa Abbaas fi Aadam Tukkalee yeroo qabsoo hidhannootti makamuuf murteessan dargaggoota turan. Balaa isaan mudatu hin sodaatin, bilisummaa ummata isaanii falmachuuf kutatanii turan.
Sabboontotni Oromoo Jaarraa fi Mul’is waliin wal argan jalqaba irratti qabsoo hidhannoo deggeruu irraa duubatti deebi’aa turan. Garmalee balaa akka qabuu fi akka hin milkoofne ni amanu turan.
Jaarraa fi Mul’is bilisummaa Oromoo galmaan gahuuf qabsoo hidhannoo qofa akka ta’e sabboontota amansiisan. Mormiin karaa nagaa akka hin hojjenne, ummanni Oromoos ofirraa ittisuuf meeshaa waraanaa fudhachuu akka qabu falman.
Gochaan Jaarraa fi Mul’is sabboontotni Oromoo biroo qabsoo hidhannootti akka makaman kakaase. Dafanii humna horatanii humna guddaa Waraana Bilisummaa Oromoo ta’an. Jaarraa Abbaas nama jabaa fi kutataa ture. Bilisummaa saba isaatiif lubbuu isaa wareeguuf fedhii qaba ture. Warra bilisummaa fi haqaaf qabsaa’an hundaaf kaka’umsa dha.
